مقدمه
هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (Congenital Adrenal Hyperplasia – CAH) یک گروه از اختلالات ارثی متابولیسم هورمون‌های استروئیدی غدد فوق کلیوی است که عمدتاً به دلیل نقص آنزیم 21-هیدروکسیلاز ایجاد می‌شود. این نقص منجر به کاهش تولید کورتیزول و آلدوسترون و افزایش غیرطبیعی آندروژن‌ها می‌شود.
شیوع و انواع
شیوع کلی CAH حدود ۱ در ۱۰,۰۰۰ تا ۱ در ۱۵,۰۰۰ تولد زنده است. بیماری به چند فرم بالینی تقسیم می‌شود:
1. فرم کلاسیک از دست‌دهنده نمک (Salt-wasting): شدیدترین فرم که با کمبود شدید آلدوسترون و کورتیزول همراه است، و علائمی مانند استفراغ، دهیدراتاسیون، هیپوناترمی و هایپرکالمی در روزهای اول زندگی ایجاد می‌کند.
2. فرم کلاسیک ساده ویریلیزه‌کننده (Simple virilizing): کمبود کورتیزول وجود دارد اما تولید آلدوسترون کافی است، علائم شامل رشد بیش از حد موهای بدن، بزرگ‌شدن کلیتوریس در دختران و بلوغ زودرس کاذب در پسران است.
3. فرم غیرکلاسیک (Non-classic): فرم خفیف‌تر که ممکن است تا سنین کودکی یا نوجوانی تشخیص داده نشود، و علائم شامل بی‌نظمی قاعدگی، آکنه، پرمویی، یا مشکلات باروری است.
تشخیص
تشخیص اولیه بر اساس علائم بالینی و آزمایش‌های هورمونی انجام می‌شود، از جمله اندازه‌گیری سطح 17-هیدروکسی‌پروژسترون، کورتیزول و آلدوسترون.
تشخیص ژنتیکی شامل مراحل زیر است:
– PCR اختصاصی (Gene-specific PCR) برای تمایز ژن عملکردی CYP21A2 از سودوژن بسیار مشابه آن CYP21A1P به دلیل همولوژی بالا و سپس انجام Sanger sequencing بر اساس آمپلیکون‌های اختصاصی برای شناسایی جهش‌های نقطه‌ای و تغییرات کوچک.
– MLPA برای شناسایی حذف‌ها و مضاعف‌شدگی‌های اگزونی.
– NGS با طراحی هدفمند جهت پوشش کامل ژن و مناطق همولوگ برای شناسایی جهش‌های نادر یا پیچیده.
نکته مهم: در فرم‌های غیرکلاسیک و ساده ویریلیزه‌کننده، واریانت‌ها و پلی‌مورفیسم‌های شایع نقش مهمی دارند که ممکن است به دلیل شیوع بالا در جمعیت به‌عنوان تغییرات بی‌اهمیت نادیده گرفته شوند؛ تفسیر نتایج باید با توجه به فنوتیپ بالینی و داده‌های اپیدمیولوژیک انجام شود.
در ژن CYP21A2 که مسئول بیشترین موارد هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (CAH) است، جهش‌ها طیف وسیعی دارند که شامل جهش‌های نقطه‌ای (SNV)، حذف‌ها، دوپلیکیشن‌ها و همچنین بازآرایی‌های ناشی از gene conversion یا recombination با سودوژن بسیار مشابه (CYP21A1P) می‌باشد. بسیاری از واریانت‌های شایع دارای نام‌های قدیمی یا legacy names هستند که هنوز در گزارش‌های آزمایشگاهی و مقالات دیده می‌شوند (مانند I2G یا E6). این واریانت‌ها بر اساس اثرشان بر فعالیت آنزیم 21-هیدروکسیلاز، به دسته‌هایی تقسیم می‌شوند که می‌توانند فنوتیپ‌های متفاوتی از کلاسیک (salt-wasting یا simple virilizing) تا غیرکلاسیک ایجاد کنند. جدول زیر مروری بر مهم‌ترین واریانت‌های شایع، نام‌های قدیمی آن‌ها و ناحیه ژنی درگیر ارائه می‌دهد
درمان و پیگیری
درمان اصلی CAH شامل جایگزینی مادام‌العمر هورمون‌ها است:
– هیدروکورتیزون برای جبران کمبود کورتیزول و مهار ترشح بیش از حد ACTH.
– فلودروکورتیزون برای بیماران دارای کمبود آلدوسترون، به‌خصوص در فرم از دست‌دهنده نمک.
– مصرف نمک خوراکی در برخی نوزادان و شیرخواران.
پایش مداوم توسط فوق تخصص غدد کودکان یا بزرگسالان ضروری است زیرا دوز دارو باید بر اساس سن، وزن، وضعیت بالینی و نتایج آزمایش‌های هورمونی تنظیم شود. عدم تنظیم صحیح می‌تواند منجر به علائم کم‌درمانی یا پر‌درمانی از جمله اختلال رشد و مشکلات استخوانی شود.
سخن پایانی
با توجه به پیچیدگی بیماری CAH، تشخیص دقیق ژنتیکی نقشی کلیدی در مدیریت بالینی، مشاوره ژنتیک، و پیشگیری از بروز موارد جدید بیماری ایفا می‌کند. آزمایشگاه ژنتیک پزشکی بنیان با بهره‌گیری از تیم تخصصی و تجهیزات به‌روز، آماده ارائه خدمات تشخیصی، تحلیل مجدد داده‌های ژنتیکی و مشاوره تخصصی به خانواده‌های در معرض خطر می‌باشد.
